1 Latin Text

1 [8] Insequens annus Sp. Postumium Albinum et Q. Marcium Philippum

2 consules ab exercitu bellorumque et prouinciarum cura ad intestinae

3 coniurationis vindictam auertit. Praetores prouincias sortiti sunt, T. Maenius

4 urbanam, M. Licinius Lucullus inter ciues et peregrinos, C. Aurelius Scaurus

5 Sardiniam, P. Cornelius Sulla Siciliam, L. Quinctius Crispinus Hispaniam

6 citeriorem, C. Calpurnius Piso Hispaniam ulteriorem.

7 Consulibus ambobus quaestio de clandestinis coniurationibus decreta est.

8 Graecus ignobilis in Etruriam primum venit nulla cum arte earum, quas

9 multas ad animorum corporumque cultum nobis eruditissima omnium gens

10 inuexit, sacrificulus et uates; nec is qui aperta religione, propalam et

11 quaestum et disciplinam profitendo, animos errore imbueret, sed occultorum

12 et nocturnorum antistes sacrorum. Initia erant, quae primo paucis tradita

13 sunt, deinde uulgari coepta sunt per viros mulieresque. Additae uoluptates

14 religioni vini et epularum, quo plurium animi illicerentur. Cum vinum

15 animos <incendissent>, et nox et mixti feminis mares, aetatis tenerae

16 maioribus, discrimen omne pudoris exstinxissent, corruptelae primum omnis

17 generis fieri coeptae, cum ad id quisque, quo natura pronioris libidinis esset,

18 paratam uoluptatem haberet. Nec unum genus noxae, stupra promiscua

19 ingenuorum feminarumque erant, sed falsi testes, falsa signa testamentaque

20 et indicia ex eadem officina exibant: venena indidem intestinaeque caedes,

21 ita ut ne corpora quidem interdum ad sepulturam exstarent. Multa dolo,

22 pleraque per uim audebantur. Occulebat vim quod prae ululatibus

tympanorumque et cymbalorum strepitu nulla vox quiritantium

23 inter stupra

24 et caedes exaudiri poterat.

25 [9] Huius mali labes ex Etruria Romam veluti contagione morbi penetravit.

26 Primo urbis magnitudo capacior patientiorque talium malorum ea celavit:

27 tandem indicium hoc maxime modo ad Postumium consulem peruenit. P.

28 Aebutius, cuius pater publico equo stipendia fecerat, pupillus relictus,

29 mortuis deinde tutoribus sub tutela Duroniae matris et vitrici T. Sempronii

30 Rutili educatus fuerat. Et mater dedita viro erat, et vitricus, quia tutelam ita

31 gesserat, ut rationem reddere non posset, aut tolli pupillum aut obnoxium

32 sibi vinculo aliquo fieri cupiebat. Via una corruptelae Bacchanalia erant.

33 Mater adulescentem appellat: se pro aegro eo vouisse, ubi primum

34 convaluisset, Bacchis eum se initiaturam; damnatam voti benignitate deum

35 exsoluere id velle. Decem dierum castimonia opus esse: decimo die

36 cenatum, deinde pure lautum in sacrarium deducturam.

37 Scortum nobile libertina Hispala Faecenia, non digna quaestu, cui ancillula

38 adsuerat, etiam postquam manumissa erat, eodem se genere tuebatur. Huic

39 consuetudo iuxta vicinitatem cum Aebutio fuit, minime adulescentis aut rei

40 aut famae damnosa: ultro enim amatus appetitusque erat, et maligne omnia

41 praebentibus suis meretriculae munificentia sustinebatur. Quin eo

42 processerat consuetudine capta, ut post patroni mortem, quia in nullius manu

43 erat, tutore ab tribunis et praetore petito, cum testamentum faceret, unum

44 Aebutium institueret heredem.

45 [10] Haec amoris pignora cum essent, nec quicquam secretum alter ab altero

46 haberent, per iocum adulescens vetat eam mirari, si per aliquot noctes

secubuisset: religionis se causa, ut voto pro valetudine 47 sua facto liberetur,

48 Bacchis initiari velle. Id ubi mulier audivit, perturbata “dii meliora!” inquit:

49 mori et sibi et illi satius esse quam id faceret; et in caput eorum detestari

50 minas periculaque, qui id suasissent. Admiratus cum verba tum

51 perturbationem tantam adulescens parcere exsecrationibus iubet: matrem id

52 sibi adsentiente vitrico imperasse. “Vitricus ergo” inquit “tuus—matrem

53 enim insimulare forsitan fas non sit—pudicitiam famam spem vitamque

54 tuam perditum ire hoc facto properat.” Eo magis mirabundo quaerentique,

55 quid rei esset, pacem veniamque precata deorum dearumque, si coacta

56 caritate eius silenda enuntiasset, ancillam se ait dominae comitem id

57 sacrarium intrasse, liberam numquam eo accessisse. Scire corruptelarum

58 omnis generis eam officinam esse; et iam biennio constare neminem

59 initiatum ibi maiorem annis viginti. Ut quisque introductus sit, velut

60 victimam tradi sacerdotibus. Eos deducere in locum, qui circumsonet

61 ululatibus cantuque symphoniae et cymbalorum et tympanorum pulsu, ne

62 vox quiritantis, cum per uim stuprum inferatur, exaudiri possit. Orare inde

63 atque obsecrare, ut eam rem quocumque modo discuteret nec se eo

64 praecipitaret, ubi omnia infanda patienda primum, deinde facienda essent.

65 Neque ante dimisit eum, quam fidem dedit adulescens ab his sacris se

66 temperaturum.

67 [11] Postquam domum venit, et mater mentionem intulit, quid eo die, quid

68 deinceps ceteris, quae ad sacra pertinerent, faciendum esset, negat eorum se

69 quicquam facturum, nec initiari sibi in animo esse. Aderat sermoni vitricus.

70 Confestim mulier exclamat Hispalae concubitu carere eum decem noctes

71 non posse; illius excetrae delenimentis et venenis imbutum nec parentis nec

72 vitrici nec deorum verecundiam habere. Iurgantes hinc mater, hinc vitricus cum quattuor

73 eum servis domo exegerunt.

74 Adulescens inde ad Aebutiam se amitam contulit, causamque ei, cur esset a

75 matre eiectus, narravit, deinde ex auctoritate eius postero die ad consulem

76 Postumium arbitris remotis rem detulit. Consul post diem tertium redire ad

77 se iussum dimisit; ipse Sulpiciam gravem feminam, socrum suam,

78 percunctatus est, ecquam anum Aebutiam ex Auentino nosset. Cum ea nosse

79 probam et antiqui moris feminam respondisset, opus esse sibi ea conuenta

80 dixit: mitteret nuntium ad eam, ut veniret. Aebutia accita ad Sulpiciam venit,

81 et consul paulo post, velut forte intervenisset, sermonem de Aebutio fratris

82 eius filio infert. Lacrimae mulieri obortae, et miserari casum adulescentis

83 coepit, qui spoliatus fortunis, a quibus minime oporteret, apud se tunc esset,

84 eiectus a matre, quod probus adulescens—dii propitii essent—obscenis, ut

85 fama esset, sacris initiari nollet.

86 [12] Satis exploratum de Aebutio ratus consul non uanum auctorem esse,

87 Aebutia dimissa socrum rogat, ut Hispalam indidem ex Auentino libertinam,

88 non ignotam viciniae, arcesseret ad sese: eam quoque esse quae percunctari

89 vellet. Ad cuius nuntium perturbata Hispala, quod ad tam nobilem et gravem

90 feminam ignara causae arcesseretur, postquam lictores in vestibulo

91 turbamque consularem et consulem ipsum conspexit, prope exanimata est. In

92 interiorem partem aedium abductam socru adhibita consul, si vera dicere

93 inducere in animum posset, negat perturbari debere; fidem vel a Sulpicia, tali

94 femina, vel ab se acciperet; expromeret sibi, quae in luco Stimulae

95 Bacchanalibus in sacro nocturno solerent fieri. Hoc ubi audivit, tantus pavor

96 tremorque omnium membrorum mulierem cepit, ut diu hiscere non posset.

97 Tandem confirmata puellam admodum se ancillam initiatam cum domina

ait: aliquot annis, ex quo manumissa sit, nihil quid ibi 98 fiat scire. Iam id

99 ipsum consul laudare, quod initiatam se non infitiaretur: sed et cetera eadem

100 fide expromeret. Neganti ultra quicquam scire, non eandem dicere, si

101 coarguatur ab alio, ac per se fatenti veniam aut gratiam fore; eum sibi omnia

102 exposuisse, qui ab illa audisset.

103 [13] Mulier haud dubie, id quod erat, Aebutium indicem arcani rata esse, ad

104 pedes Sulpiciae procidit, et eam primo orare coepit, ne mulieris libertinae

105 cum amatore sermonem in rem non seriam modo sed capitalem etiam verti

106 vellet: se terrendi eius causa, non quod sciret quicquam, ea locutam esse. Hic

107 Postumius accensus ira tum quoque ait eam cum Aebutio se amatore

108 cauillari credere, non in domo grauissimae feminae et cum consule loqui. Et

109 Sulpicia attollere pauentem, simul illam adhortari, simul iram generi lenire.

110 Tandem confirmata, multum incusata perfidia Aebutii, qui optime de ipso

111 meritae talem gratiam rettulisset, magnum sibi metum deorum, quorum

112 occulta initia enuntiaret, maiorem multo dixit hominum esse, qui se indicem

113 manibus suis discerpturi essent. Itaque hoc se Sulpiciam, hoc consulem

114 orare, ut se extra Italiam aliquo ablegarent, ubi reliquum vitae degere tuto

115 posset. Bono animo esse iubere eam consul, et sibi curae fore dicere, ut

116 Romae tuto habitaret.

117 Tum Hispala originem sacrorum expromit. Primo sacrarium id feminarum

118 fuisse, nec quemquam eo virum admitti solitum. Tres in anno statos dies

119 habuisse, quibus interdiu Bacchis initiarentur; sacerdotes in vicem matronas

120 creari solitas. Pacullam Anniam Campanam sacerdotem omnia, tamquam

121 deum monitu, immutasse: nam et viros eam primam filios suos initiasse,

122 Minium et Herennium Cerrinios; et nocturnum sacrum ex diurno, et pro

tribus in anno diebus quinos singulis mensibus dies 123 initiorum fecisse. Ex quo

124 in promiscuo sacra sint et permixti viri feminis, et noctis licentia accesserit,

125 nihil ibi facinoris, nihil flagitii praetermissum. Plura virorum inter sese quam

126 feminarum esse stupra. Si qui minus patientes dedecoris sint et pigriores ad

127 facinus, pro victimis immolari. Nihil nefas ducere, hanc summam inter eos

128 religionem esse. Viros, velut mente capta, cum iactatione fanatica corporis

129 vaticinari; matronas Baccharum habitu crinibus sparsis cum ardentibus

130 facibus decurrere ad Tiberim, demissasque in aquam faces, quia vivum

131 sulpur cum calce insit, integra flamma efferre. Raptos a diis homines dici,

132 quos machinae illigatos ex conspectu in abditos specus abripiant: eos esse,

133 qui aut coniurare aut sociari facinoribus aut stuprum pati noluerint.

134 Multitudinem ingentem, alterum iam prope populum esse; in his nobiles

135 quosdam viros feminasque. Biennio proximo institutum esse, ne quis maior

136 viginti annis initiaretur: captari aetates et erroris et stupri patientes.

137 [14] Peracto indicio advoluta rursus genibus preces easdem, ut se ablegaret,

138 repetivit. Consul rogat socrum, ut aliquam partem aedium uacuam faceret,

139 quo Hispala immigraret. Cenaculum super aedes datum est, scalis ferentibus

140 in publicum obseratis, aditu in aedes verso. Res omnes Faeceniae extemplo

141 translatae et familia arcessita, et Aebutius migrare ad consulis clientem

142 iussus.

143 Ita cum indices ambo in potestate essent, rem ad senatum Postumius defert,

144 omnibus ordine expositis, quae delata primo, quae deinde ab se inquisita

145 forent. Patres pavor ingens cepit, cum publico nomine, ne quid eae

146 coniurationes coetusque nocturni fraudis occultae aut periculi importarent,

147 tum privatim suorum cuiusque vicem, ne quis adfinis ei noxae esset. Censuit

autem senatus gratias consuli agendas, quod eam rem 148 et cum singulari cura

149 et sine ullo tumultu inuestigasset. Quaestionem deinde de Bacchanalibus

150 sacrisque nocturnis extra ordinem consulibus mandant; indicibus Aebutio ac

151 Faeceniae ne fraudi ea res sit curare et alios indices praemiis inuitare iubent;

152 sacerdotes eorum sacrorum, seu viri seu feminae essent, non Romae modo

153 sed per omnia fora et conciliabula conquiri, ut in consulum potestate essent;

154 edici praeterea in urbe Roma et per totam Italiam edicta mitti, ne quis, qui

155 Bacchis initiatus esset, coisse aut conuenisse sacrorum causa velit, neu quid

156 talis rei divinae fecisse. Ante omnia ut quaestio de iis habeatur, qui coierint

157 coniurauerintue, quo stuprum flagitiumue inferretur. Haec senatus decreuit.

158 Consules aedilibus curulibus imperarunt, ut sacerdotes eius sacri omnes

159 conquirerent, comprehensosque libero conclaui ad quaestionem seruarent;

160 aediles plebis viderent, ne qua sacra in operto fierent. Triumviris capitalibus

161 mandatum est, ut vigilias disponerent per urbem seruarentque, ne qui

162 nocturni coetus fierent, utque ab incendiis caveretur; adiutores triumviris

163 quinqueviri uls cis Tiberim suae quisque regionis aedificiis praeessent.

[Chapters 15 & 16 are excluded from the Latin and our translation.  In these chapters, the consuls address a pubic assembly (contio) and explain the danger of the Bacchanals and the decrees of the senate.]

164 [17] Recitari deinde senatus consulta iusserunt, indicique praemium

165 proposuerunt, si quis quem ad se deduxisset nomenue absentis detulisset.

166 Qui nominatus profugisset, diem certam se finituros, ad quam nisi citatus

167 respondisset, absens damnaretur. Si quis eorum, qui tum extra terram Italiam

168 essent, nominaretur, ei laxiorem diem daturos, si venire ad causam dicendam

169 vellet. Edixerunt deinde, ne quis quid fugae causa vendidisse neve emisse

170 vellet; ne quis reciperet, celaret, ope ulla iuvaret fugientes.

Contione dimissa terror magnus urbe tota fuit, nec 171 moenibus se tantum urbis

172 aut finibus Romanis continuit, sed passim per totam Italiam, litteris

173 hospitum de senatus consulto et contione et edicto consulum acceptis,

174 trepidari coeptum est. Multi ea nocte, quae diem insecuta est, quo in

175 contione res palam facta est, custodiis circa portas positis fugientes a

176 triumviris comprehensi et reducti sunt: multorum delata nomina. Quidam ex

177 iis viri feminaeque mortem sibi consciuerunt. Coniurasse supra septem milia

178 virorum ac mulierum dicebantur. Capita autem coniurationis constabat esse

179 M. Et C. Atinios de plebe Romana et Faliscum L. Opicernium et Minium

180 Cerrinium Campanum: ab his omnia facinora et flagitia orta, eos maximos

181 sacerdotes conditoresque eius sacri esse. Data opera, ut primo quoque

182 tempore comprehenderentur. Adducti ad consules fassique de se nullam

183 moram indicio fecerunt.

184 [18] Ceterum tanta fuga ex urbe facta erat, ut, quia multis actiones et res

185 peribant, cogerentur praetores T. Maenius et M. Licinius per senatum res in

186 diem tricesimum differre, donec quaestiones a consulibus perficerentur.

187 Eadem solitudo, quia Romae non respondebant nec inueniebantur, quorum

188 nomina delata erant, coegit consules circa fora proficisci ibique quaerere et

189 iudicia exercere. Qui tantum initiati erant et ex carmine sacro, praeeunte

190 verba sacerdote, precationes fecerant, [in] quibus nefanda coniuratio in omne

191 facinus ac libidinem continebatur, nec earum rerum ullam, in quas

192 iureiurando obligati erant, in se aut alios admiserant, eos in vinculis

193 relinquebant: qui stupris aut caedibus violati erant, qui falsis testimoniis,

194 signis adulterinis, subiectione testamentorum, fraudibus aliis contaminati,

195 eos capitali poena adficiebant. Plures necati quam in vincula coniecti sunt.

196 Magna uis in utraque causa virorum mulierumque fuit. Mulieres damnatas

cognatis, aut in quorum manu essent, tradebant, 197 ut ipsi in privato

198 animaduerterent in eas: si nemo erat idoneus supplicii exactor, in publico

199 animaduertebatur. Datum deinde consulibus negotium est, ut omnia

200 Bacchanalia Romae primum, deinde per totam Italiam diruerent, extra quam

201 si qua ibi vetusta ara aut signum consecratum esset. In reliquum deinde

202 senatus consulto cautum est, ne qua Bacchanalia Romae neue in Italia

203 essent. Si quis tale sacrum sollemne et necessarium duceret, nec sine

204 religione et piaculo se id omittere posse, apud praetorem urbanum

205 profiteretur, praetor senatum consuleret. Si ei permissum esset, cum in

206 senatu centum non minus essent, ita id sacrum faceret, dum ne plus quinque

207 sacrificio interessent, neu qua pecunia communis neu quis magister

208 sacrorum aut sacerdos esset.

209 [19] Aliud deinde huic coniunctum referente Q. Marcio consule senatus

210 consultum factum est, ut de iis, quos pro indicibus consules habuissent,

211 integra res ad senatum referretur, cum Sp. Postumius quaestionibus perfectis

212 Romam redisset. Minium Cerrinium Campanum Ardeam in vincula

213 mittendum censuerunt, magistratibusque Ardeatium praedicendum, ut

214 intentiore eum custodia adseruarent, non solum ne effugeret, sed ne mortis

215 consciscendae locum haberet. Sp. Postumius aliquanto post Romam venit:

216 eo referente de P. Aebutii et Hispalae Faeceniae praemio, quod eorum opera

217 indicata Bacchanalia essent, senatus consultum factum est, uti singulis his

218 centena milia aeris quaestores urbani ex aerario darent; utique consul cum

219 tribunis plebis ageret, ut ad plebem primo quoque tempore ferrent, ut P.

220 Aebutio emerita stipendia essent, ne inuitus militaret neue censor ei inuito

221 equum publicum adsignaret; utique Faeceniae Hispalae datio, deminutio,

222 gentis enuptio, tutoris optio item esset, quasi ei vir testamento dedisset;

utique ei ingenuo nubere liceret, neu quid ei qui 223 eam duxisset ob id fraudi

224 ignominiaeue esset; utique consules praetoresque, qui nunc essent quiue

225 postea futuri essent, curarent, ne quid ei mulieri iniuriae fieret, utique tuto

226 esset. Id senatum velle et aequum censere, ut ita fieret. Ea omnia lata ad

227 plebem factaque sunt ex senatus consulto; [et] de ceterorum indicum

228 impunitate praemiisque consulibus permissum est.

Latin text, with line numbers, from The Latin Library ©William L. Carey.  http://www.thelatinlibrary.com/livius/livy15.pdf